Jak podał GUS: „ceny towarów i usług konsumpcyjnych według szybkiego szacunku w październiku 2022 r. w porównaniu z analogicznym miesiącem ub. roku wzrosły o 17,9% (wskaźnik cen 117,9), a w stosunku do poprzedniego miesiąca wzrosły o 1,8% (wskaźnik cen 101,8).”[1] Jeszcze więcej rok do roku wzrosły ceny nośników energii (41,7%) oraz paliw do prywatnych środków transportu (19,5%). Inflacja bardzo istotnie wpływa na opłacalność prowadzonego biznesu i procesy produkcji. Według prognoz analityków ten stan utrzyma się jeszcze dłuższy czas. Kiedy nie można przewidzieć ceny towarów lub usług, która pozwoli pokryć wszystkie koszty działalności gospodarczej, z pomocą przyjdzie waloryzacja.

Czym jest waloryzacja i jak się ma do zasady „umów należy dotrzymywać”?

Do zapłaty ceny za towar lub usługę dochodzi poprzez zapłatę ceny nominalnej w uzgodnionej kwocie, tj. ceny wyrażonej liczbowo – w sposób niezmienny. To zasada, do której jesteśmy przyzwyczajeni i pewnie wielu zdziwi, że oczywistości takie jak ta wynikają z kodeksu cywilnego (art. 358¹ § 1 KC). Od wspomnianej reguły strony w umowie albo ustawa mogą przewidywać wyjątki. Można bowiem uzależnić wartość towaru lub usługi od innego niż pieniądz miernika wartości. Przykładowo, nic nie stoi na przeszkodzie, żeby strony dokonały barteru (za kilogram antonówki dwa kilogramy cebuli) albo ustaliły, że cena będzie zależna od ceny innego towaru na rynku (za kilogram antonówki tyle złotych, ile w dacie X w miejscu Y będą kosztowały dwa kilogramy cebuli) lub niezależnie ustalanych wskaźników. Wśród tych ostatnich najpowszechniej stosowanymi są wskaźniki WIBOR i wskaźnik inflacji.

Waloryzacja polega na uaktualnieniu wartości towaru lub usługi w ramach upływu czasu i zmieniających się warunków rynkowych – najczęściej siły nabywczej pieniądza. Zawarcie długoterminowego kontraktu i ustalenie w nim sztywnej ceny jest z pewnością korzystne dla zamawiającego, ale w warunkach wysokiej inflacji może być druzgocące dla wykonawcy i zleceniobiorcy. Jeżeli do takiej sytuacji dochodzi i koszty wykonania umowy zaczynają być równe otrzymywanej cenie lub zaczynają ją przewyższać, płynność finansowa tej strony kontraktu może być zagrożona. Dlatego warto takie przypadki przewidywać stosując w podpisywanych aktualnie umowach klauzulę waloryzacyjną. Zwłaszcza, że przepisy wyłączają przedsiębiorcom możliwość występowania na drogę sądową w celu ukształtowania przez sąd nowej „sprawiedliwszej” i „adekwatniejszej” w danej chwili ceny (art. 358¹ § 4 KC).

Waloryzacja sądowa

Z waloryzacji sądowej może skorzystać wyłącznie strona niebędąca przedsiębiorcą lub przedsiębiorca korzystający z zamówionego towaru lub usługi na cele prywatne. Z przepisów wynika, że jeśli do wykonania zobowiązania niepieniężnego już doszło, a nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza, możliwe jest wystąpienie przez zainteresowaną stronę umowy (najczęściej tą, która zobowiązana jest zapłacić cenę) do sądu z pozwem o zmianę wysokości wynagrodzenia za dany towar czy usługę. „Istotna zmiana” wspomniana w poprzednim zdaniu nie ma swojej definicji ustawowej. Trzeba podkreślić, że zasadą jest stabilność umów i ich niezmienność w czasie. Sąd zastanawiając się, czy zatwierdzić wyjątek od zasady, że umów należy dotrzymywać, bada indywidualną sytuację stron, ich wspólny zamiar w zawarciu umowy i możliwość przewidzenia w chwili zawarcia umowy, że warunki cenowe w chwili wykonania zobowiązania będą inne. Sąd zmieni wysokość ceny za towar lub usługę wówczas, jeżeli uzna, że ta pierwotnie umówiona była za wysoka (nigdy nie działa bowiem z wniosku zainteresowanego przedsiębiorcy, tylko drugiej strony). W aktualnych warunkach rynkowych temat waloryzacji sądowej raczej nie będzie wobec tego eksploatowany.

Podobna w swej charakterystyce klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków, znana też jako „rebus sic stantibus” (art. 357¹ KC), była powszechnie przywoływana jako podstawa renegocjacji kontraktów tuż po wybuchu pandemii koronawirusa, ponieważ tej przeszkody w żaden sposób nie dało się przewidzieć zawierając wcześniejsze umowy. W odróżnieniu do waloryzacji, jej stosowanie nie zostało wyłączone dla przedsiębiorców.

Klauzula waloryzacyjna w umowie

Biorąc pod uwagę wspomniane wyżej ograniczenia w domaganiu się w relacjach profesjonalnych waloryzacji sądowej, jedynym rozwiązaniem jest zabezpieczyć się przed skutkami inflacji już przy negocjowaniu umowy. Strony mają dużo swobody w sposobie ustalenia, od czego zależeć będzie wysokość ceny płaconej za towar lub usługę i jak często cena ta może ulegać zmianom. Skupmy się na wykorzystaniu na te potrzeby wskaźnika zmiany cen towarów i usług konsumpcyjnych publikowanych przez GUS, tj. wskaźnika inflacji GUS.

Co wziąć pod uwagę?

Po pierwsze, jak często ma dochodzić do waloryzacji. W zależności od czasu trwania umowy i tego, czy przewiduje ona płatności cykliczne, czy płatność jednorazową, należy podjąć decyzję o tym, kiedy i w oparciu o który wskaźnik ma dojść do przeliczenia ceny. Na stronie GUS dostępne są miesięczne, kwartalne, półroczne i średnioroczne odczyty inflacji.

Przykładowo, jeżeli właśnie podpisujemy umowę, na podstawie której w okresie od stycznia 2023 r. do stycznia 2023 r. planujemy zrealizować jako wykonawca poważne i kosztochłonne wdrożenie skomplikowanego systemu informatycznego, za które strony przewidziały płatność w czterech ratach, rozsądnym będzie zastosowanie klauzuli waloryzacji w oparciu o kwartalny wskaźnik inflacji podawany przez GUS po zakończeniu każdego kwartału. Mamy wówczas pewność, że umówiona cena pozostanie adekwatna do kosztów ponoszonych na wykonanie umowy i maksymalnie aktualna.

Po drugie, dobra klauzula waloryzacyjna musi zawierać informację, do kiedy cena wpisana do umowy pozostaje niezmienna, czyli kiedy ma nastąpić pierwsza jej waloryzacja.

Po trzecie, warto wziąć pod uwagę, że wskaźnik inflacji jest publikowany przez GUS z niewielkim opóźnieniem. Ostatniego dnia miesiąca GUS jest gotowy przedstawić wyłącznie szybki szacunek miesięcznej inflacji i nie jest to wartość oficjalna. Jeżeli stronom zależy na terminowym wystawianiu faktur i uniezależnieniu procesu płatności od czasu, jaki potrzebuje GUS na swoje wyliczenia, nic nie stoi na przeszkodzie uwzględnić w umowie, że korekta ceny po publikacji stosownych danych statystycznych zostanie przeprowadzona niezwłocznie drogą faktury korygującej.

Modyfikacja ceny w oparciu o dobrze skonstruowaną klauzulę waloryzacyjną nie wymaga spełnienia dodatkowych formalności.

[1] Szybki szacunek wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w październiku 2022 roku, Główny Urząd Statystyczny, dostęp online 31.10.2022 r.: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ceny-handel/wskazniki-cen/szybki-szacunek-wskaznika-cen-towarow-i-uslug-konsumpcyjnych-w-pazdzierniku-2022-roku,21,6.html

Artykuł ukazał się w Miesięczniku Automatyka, wydanie 11/2022. – 11/2022 / 2022 / Roczniki / Automatyka / Strona główna | AutomatykaOnline.pl