“Duża” nowelizacja prawa autorskiego. Dozwolony użytek publiczny

7 sierpnia 2015 r. Senat przyjął poprawki do tzw. „dużej” nowelizacji prawa autorskiego. Jest to jedna z 3 zmian prawa autorskiego – obok „małej” nowelizacji z dnia 17 lipca 2015 r. oraz nowelizacji w zakresie nadań własnych organizacji radiowych i telewizyjnych – nad którymi pracował w ostatnim czasie polski ustawodawca.

„Celem nowelizacji jest zapewnienie w granicach wyznaczonych prawem europejskim i międzynarodowym jak najszerszego i najłatwiejszego dostępu do utworów i przedmiotów praw pokrewnych” – podsekretarz stanu w MKiDN Andrzej Wyrobiec.

Nowelizacja przewiduje wdrożenie szeregu regulacji prawa unijnego z zakresu prawa autorskiego i praw pokrewnych, których termin wdrożenia upłynął w 2013 r. i 2014 r. oraz zmianę implementowanych już przepisów, które – po przeanalizowaniu praktyki ich stosowania oraz aktualnych potrzeb polityki kulturalnej – wymagają poprawy w zakresie, na jaki pozwala ustawodawstwo europejskie. Zmiany wprowadzane dużą nowelizacją można podzielić na 4 główne obszary:

• optymalizacja przepisów prawa o dozwolonych użytku publicznym;
• wprowadzenie wynagrodzenia za wypożyczenia biblioteczne;
• umożliwienie korzystania z tzw. utworów osieroconych;
• wprowadzenie mechanizmu korzystania z utworów niedostępnych w obrocie handlowym.

W niniejszym wpisie przytoczymy bliżej najważniejsze zmiany dotyczące dozwolonego użytku publicznego. Projekt nowelizacji wraz z uzasadnieniem, jak również zmiany uchwalone przez Senat znajdują się w załącznikach znajdujących się poniżej.

Dozwolony użytek publiczny

Omawiana nowelizacja w znacznym stopniu przyczyni się do gruntownej przebudowy dotychczasowych form dozwolonego użytku publicznego. Oprócz zmian mających charakter czysto porządkujący lub doprecyzowujący, dotyczących m.in. nieistotnych gospodarczo aktów reprodukcji, które stanowią element procesu technologicznego czy nagrań efemerycznych organizacji radiowych i telewizyjnych, możemy znaleźć także zmiany, które w znacznym stopniu zmodyfikują przewidziane aktualnie wyjątki ochrony prawnoautorskiej.

Wśród najważniejszych zmian można wskazać na rozszerzenie dozwolonego użytku informacyjnego poprzez umożliwienie korzystania w granicach uzasadnionych celem informacji z przemówień politycznych i mów wygłoszonych na publicznych rozprawach, a także fragmentów publicznych wystąpień, wykładów oraz kazań, z zastrzeżeniem, że nie obejmuje to prawa do publikacji zbiorów tego rodzaju utworów. Dotychczas możliwość korzystania z mów wygłoszonych na publicznych zebraniach i rozprawach ograniczona była jedynie do prasy, telewizji i radia.

Nowelizacja przewiduje także duże zmiany w zakresie tzw. prawa cytatu. Zgodnie z dotychczasowym brzmieniem ustawy, wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Tak restrykcyjne brzmienie przepisów, znacznie ograniczające zakres dozwolonego cytowania, łagodzone było dotychczas przez dość liberalną ich wykładnię. Dotychczasowe brzmienie budziło również liczne wątpliwości dotyczące objęcia tym zakresem utworów plastycznych i fotograficznych. Nowelizacja w aktualnej wersji przewiduje natomiast jasne rozszerzenie prawa cytatu zarówno na utwory plastyczne, jak i fotograficzne, a ponadto wprowadza otwarty charakter celów jego zastosowania poprzez wskazanie jedynie przykładowego wyliczenia przesłanek uzasadniających dozwolony użytek w zakresie prawa cytatu. Nowelizacja doprecyzowuje również, że wolno korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości.

Istotnym novum przewidzianym w nowelizacji jest dopuszczenie na gruncie ustawy tzw. incydentalnego użytku utworów. Zgodnie z projektem wolno w sposób niezamierzony włączyć utwór do innego utworu, o ile włączony utwór nie ma znaczenia dla utworu, do którego został włączony. W związku z tym dopuszczalność dozwolonego użytku incydentalnego uzależniona będzie od spełnienia dwóch przesłanek: 1) braku znaczenia utworu dla materiału, do którego został włączony i 2) braku celowego związku włączonego utworu z materiałem, w którym się znalazł. Zmiana ta może mieć wyjątkowo doniosły charakter, zwłaszcza dla podmiotów działających na rynku audiowizualnym. Dopuszcza ona bowiem niezamierzone wykorzystanie w takich utworach treści objętych ochroną prawnoautorską (np. znajdujących się w tle kadrów zdjęć czy obrazów) bez negatywnych konsekwencji – zwłaszcza dotyczących potencjalnego blokowania eksploatacji tych utworów. Treść nowelizacji budzi jednak liczne kontrowersje w zakresie jej interpretacji, szczególnie w kontekście wykładni przesłanki „niezamierzonego sposobu” – na rozwiązanie tych wątpliwości trzeba będzie poczekać na pierwsze rozstrzygnięcia sądów i ugruntowanie się linii orzeczniczej w tym zakresie.

Ustawodawca planuje także zrezygnować z licencji ustawowej ośrodków informacji i dokumentacji. Do tej pory na tę licencję ustawową powoływały się m.in. firmy monitorujące media w ramach tzw. usług pressclippingowych.

Z innych planowanych znaczących zmian warto wskazać również:

• umożliwienie bibliotekom, archiwom, muzeom i szkołom tworzenia cyfrowych kopii utworów w celach uzupełnienia, zachowania i ochrony własnych zbiorów,
• umożliwienie instytucjom edukacyjnym i naukowym korzystania z utworów wersjach cyfrowych w ramach nauczania na odległość – skierowanym jednak do z góry określonej, zamkniętej grupy odbiorców,
• rozszerzenie możliwości wykorzystania utworów w trakcie ceremonii religijnych oraz uroczystości szkolnych i państwowych, a także
• umożliwienie promocji publicznych wystaw oraz sprzedaży za pośrednictwem internetu poprzez rezygnację z posługiwania się w treści przepisu pojęciem „egzemplarz utworu” rozumianym jako jego fizycznie istniejąca, materialna, analogowa kopia.

Planowane zmiany w zakresie dozwolonego użytku publicznego – mimo pojawiających się kontrowersji dotyczących poszczególnych rozwiązań – są niewątpliwie ważnym krokiem w kierunku pełniejszego umożliwienia korzystania z utworów z pominięciem monopolu prawnoautorskiego i dostosowaniu poszczególnych rozwiązań do cyfrowej rzeczywistości. Nie można pominąć jednak faktu, że zmiany te są wprowadzane z dużym opóźnieniem, podczas gdy na forum unijnym prowadzone są aktualnie rozmowy dotyczące gruntownej przebudowy prawa autorskiego – także w zakresie dozwolonego użytku publicznego.