FAIR USE, czyli kiedy w świetle prawa amerykańskiego możemy legalnie korzystać z cudzej twórczości?

W zglobalizowanym świecie, gdzie przedmioty kultury przekraczają granice państwa i jurysdykcji z prędkością transmisji danych, niezbędne jest patrzenie na prawo szeroko. Robiąc film, czy serial na platformę streamingową, tworząc muzykę cyfrowo dystrybuowaną czy publikując treści w Internecie trzeba mieć świadomość, że również inne niż polskie instytucje prawne mogą mieć zastosowanie – zwłaszcza w przypadku sporów transgranicznych. Warto zatem wiedzieć jak działa fair use w USA.

Fair use jest odpowiednikiem polskiej instytucji dozwolonego użytku. Obie wywodzą się z doktryny „fairness” która przewiduje ograniczenia i wyjątki w ochronie autorskich praw majątkowych, umożliwiając korzystanie z cudzej twórczości przy spełnieniu określonych warunków. Ideą stojąca za wprowadzeniem tej doktryny jest promocja wolności wypowiedzi i rozwój twórczości.

W ramach doktryny „fairness” wyróżnia się trzy modele:

• fair use (stosowane w USA);
• fair dealing (stosowane w krajach Commonwealthu, takich jak Wielka Brytania, Kanada i Australia);
• fair practice (stosowane w krajach europejskich);

Instytucja fair use została uregulowana w paragrafie 107 Copyright Act of 19761[1]. Zgodnie z tym przepisem dozwolone jest wykorzystanie cudzej twórczości podlegającej ochronie prawnoautorskiej dla takich celów jak krytyka, komentarz, raporty informacyjne, nauczanie (w tym wielokrotne kopiowanie do użytku w klasie), nauka lub badania. Przy czym przy ocenie czy korzystanie z cudzej twórczości odbywa się w ramach ,,fair use” należy uwzględnić 4 przesłanki:

• cel i charakter korzystania, w tym czy takie użytkowanie ma charakter komercyjny, czy też służy celom edukacyjnym o charakterze niezarobkowym;
• charakter utworu chronionego prawem autorskim;
• ilość i istotność wykorzystanej części w stosunku do całości dzieła chronionego prawem autorskim;
• wpływ wykorzystania na potencjalny rynek lub wartość dzieła chronionego prawem autorskim.

Podkreślenia wymaga, iż fakt, że utwór jest niepublikowany, nie stanowi przeszkody dla uznania go za dozwolone wykorzystanie, jeżeli takie ustalenie zostało dokonane po uwzględnieniu wszystkich powyższych czynników.

Przy ocenie czy dane wykorzystanie stanowi fair use nie ma sztywnej zasady co do np. długości wykorzystania cudzej twórczości (nie znajdzie zastosowania słynne 7 taktów lub 5 sekund). Każdy z przypadków należy ocenić oddzielnie, poprzez uwzględnienie 4 czynników, przy czym żaden z nich nie jest decydujący, tj. jego występowanie nie determinuje stwierdzenia, że zachodzi fair use. Na przestrzeni lat sądy amerykańskie w poszczególnych sprawach wydawały decyzję ważąc powyższe przesłanki, a jako, iż system prawa amerykańskiego opiera się na precedensach, wyroki mają istotne znaczenie przy ocenie czy przy danym wykorzystaniu możemy powołać się na fair use.

PRZESŁANKA PIERWSZA

Skupia się głownie na określeniu czy korzystanie ma charakter komercyjny czy niekomercyjny, czy też jest to tzw. transformative use. Im bardziej wykorzystanie cudzego utworu ma charakter komercyjny tym bardziej prawdopodobne, iż nie zostanie uznane jako dozwolone w ramach fair use. W sprawie Am. Geophysical Union v. Texaco, Inc., w której ponad 400 pracowników firmy Texaco kserowało artykuły z naukowego czasopisma jako przydane w ich badaniach, w swojej analizie Sąd uznał, iż takie działa-nie ma charakter komercyjny, gdyż należy się skupić na samym wykorzystywaniu materiałów przez przedsiębiorstwo, które ma motyw zarobkowy, a nie na poszczególnych użytkownikach. Warto jednak podkreślić, iż komercyjny charakter wykorzystania cudzej twórczości nie przesądza jednoznacznie i automatycznie o braku możliwości zakwalifikowania danego działania jako dozwolonego w ramach fair use. Każdy przypadek wymaga odrębnej analizy. Niemniej im bardziej dany utwór czerpiący z czyjeś twórczości ma charakter przekształcający, tym mniej przesłanka komercyjnego wykorzystania przestaje być znacząca. Wykorzystanie przekształcające zaś to takie korzystanie, które dodaje coś nowego, o dalszym celu lub innym charakterze, a jednoczenie nie zastępuje pierwotnego wykorzystania utworu. Przykładem przekształcającego wykorzystania jest parodia. W słynnej sprawie Leibovitz v. Paramount Pictures Corp., Sąd uznał, iż wykorzystanie nagiego zdjęcia Demi Moore w ciąży przez Paramount do promocji filmu „Naga Broń” jest formą parodii, stanowi fair use i w konsekwencji nie doszło do naruszenia autorskich praw majątkowych.

PRZESŁANKA DRUGA

Dotyczy charakteru wykorzystywanej twórczości. Utwory nieopublikowane oraz dzieła kreatywne uzyskują silniejszą ochronę (czy-li prawdopodobieństwo możliwości wykorzystania w ramach fair use jest niższe) niż utwory opublikowane oraz dzieła faktograficzne. Jako przykład można podać sprawę Harper & Row v. Nation Enterprises, w której wykorzystanie przez wydawnictwo Nation fragmentów nieopublikowanej wcześniej autobiografii prezydenta USA Geralda Forda zostało uznane za naruszenie. Sąd stwierdził, że niepublikowany charakter utworu jest kluczowym, choć niekoniecznie decydującym, czynnikiem negującym obronę fair use[2].

PRZESŁANKA TRZECIA

Wbrew popularnemu mitowi, ilość wykorzystywanej pracy (np. długości utworu muzycznego) nie przesądza o jego legalności. Niemniej wykorzystanie większej części cudzego utworu może przemawiać za jego nie-dozwolonym wykorzystaniem. Wszystkie czynniki muszą być ważone wspólnie. Gdy wykorzystanie znacznej ilości cudzej pracy jest konieczne dla wyrażenia pewnej myśli artystycznej czy też stworzenia utworu po-chodnego, to czynnik ten jest neutralny. Przy analizie tej przesłanki istotne znaczenie ma jednak czy nie wykorzystano tzw. rdzenia cudzej pracy. Doktryna ta wywodzi się ze wspomnianej powyżej sprawy Harper & Row v. Nation Enterprises. Fakt, iż wydawnictwo bez zezwolenia upubliczniło kluczowy, jak nie najważniejszy fragment autobiografii prezydenta Forda tj. omówienie jego decyzji dotyczącej ułaskawienie prezydenta Nixona zdecydowanie przeważyło przeciwko uznaniu takiego wykorzystania jako fair use[3].

PRZESŁANKA CZWARTA

Uznawana jest za jedną z najważniejszych. W jej przypadku Sąd bada czy i w jakim zakresie wykorzystanie bez licencji cudzej twórczości mogło przynieść szkody twórcy oryginalnego utworu na obecnym, jak i przyszłym, potencjalnym rynku np. czy sprzedaż dzieła oryginalnego została zastąpiona[4]. To co nie jest uznawane za,, szkodliwe” w rozumieniu tej przesłanki to:

• utrata opłaty licencyjnej jaką uzyskałby twórca utworu oryginalnego od osoby wykorzystującej jego dzieło;
• możliwość pobierania opłat od osób zainteresowanych wykonaniem prac przekształcających;
• szkody wynikłe z wykorzystania mającego charakter parodii lub krytyki;
• wpływ na rynek w zakresie innych utworów autora, którego dzieło oryginalne zostało wykorzystane;

Fair use jest instytucją prawa, która na zasadzie wyjątku umożliwia korzystanie cudzej twórczości bez zezwolenia. Instytucja ta jest szczególnie wykorzystywana w trakcie obrony przed roszczeniami drugiej strony o naruszenie jej autorskich praw majątkowych. Ocenienie jednak czy w danym przypadku mamy do czynienia z fair use wymaga wyważenia wszystkich wymienionych przesłanek.

[1] 17 U.S. Code § 107 – Limitations on exclusive rights: Fair use | U.S. Code | US Law | LII / Legal Information Institute (cornell.edu).

[2] Harper & Row, Publishers, Inc. v. Nation Enterprises.” Oyez, www.oyez.org/cases/1984/83-1632. Accessed 24 Apr. 2023.

[3] https://copyright.psu.edu/copyright-basics/fair-use/.

[4] https://www.copyright.gov/fair-use/.

Artykuł ukazał się w magazynie Think Mice – https://www.thinkmice.pl/news/prawo/4353-fair-use-czyli-kiedy-w-swietle-prawa-amerykanskiego-mozemy-legalnie-korzystac-z-cudzej-tworczosci