Umowy opcji w przemyśle filmowym – dlaczego warto je stosować?

Bardzo często zdarza się, że dzieło filmowe oparte jest na już wcześniej istniejących, bardziej lub mniej znanych utworach literackich, np. powieściach („Forrest Gump” na podst. powieści W. Grooma o tym samym tytule), opowiadaniach („Nowy początek” na podst. opowiadania T. Chianga „Historia Twojego Życia”), utworach dramatycznych (np. „Kotka na gorącym blaszanym dachu” na podstawie dramatu Tennessy Williamsa o tym samym tytule), komiksach (np. „Asterix i Obelix: Misja Kleopatra” oparty na komiksach René Goscinny). Jeżeli chcemy w istotnej części wykorzystać wcześniej powstały utwór literacki w celu stworzenia filmu (czy to powieść, czy scenariusz), musimy zapewnić sobie prawa do jego użycia w filmie oraz do szerokiej eksploatacji stworzonego na jego podstawie filmu.

Dlaczego warto zawierać umowy opcji?

Narzędziem pozwalającym na wykorzystanie utworu literackiego w filmie będzie przede wszystkim umowa przenosząca prawa autorskie do takiego utworu na producenta filmowego lub umowa  na adaptację utworu w postaci filmu (w tym poprzez stworzenie scenariusza i jego realizację). Zawieranie takich umów może być jednak ryzykowne na etapie, gdy nie jest jeszcze pewne, czy przedsięwzięcie filmowe okaże się realne. Z nabyciem praw do adaptacji dzieła literackiego lub praw do scenariusza wiążą się zazwyczaj wysokie koszty wynagrodzenia dla twórców. Ponoszenie tych kosztów na etapie wczesnego developmentu, gdy producent nie pozyskał jeszcze stosownego finansowania i nie jest pewne, czy w ogóle je pozyska, jest więc istotną niedogodnością takiego rozwiązania.

Z drugiej jednak strony jeszcze bardziej ryzykowne może okazać się pozyskiwanie finansowania i organizowanie produkcji filmu bez zabezpieczenia nabycia praw do dzieła literackiego, na którym film ma się opierać. W momencie, kiedy producent będzie już gotowy pod względem finansowym i organizacyjnym na rozpoczęcie zdjęć (a co gorsza zaciągnie stosowne zobowiązania w tym zakresie), właściciele praw do dzieła literackiego mogą okazać się niezainteresowani ich licencjonowaniem (na przykład z uwagi na zobowiązanie do zapewnienia wyłączności innemu producentowi, który wcześniej zawarł z nimi umowę dotyczącą tego dzieła).

Rozwiązaniem powyższych problemów są coraz powszechniej pojawiające się w obrocie umowy opcji uzyskania praw do wykorzystania lub adaptacji danego utworu literackiego w filmie (np. wykorzystania gotowego scenariusza lub adaptacji powieści). Umowa opcji daje producentowi możliwość zabezpieczenia na przyszłość nabycia praw do dzieła literackiego mającego być podstawą projektu filmowego, a także czas na development projektu filmowego, w tym znalezienie odpowiedniego finansowania, koproducentów, zorganizowania ekipy filmowej, przesuwając konieczność zapłaty wysokich kosztów nabycia praw do momentu, gdy proces produkcji może się już na dobre rozpocząć.

Umowy opcji zazwyczaj dotyczą nabycia praw niezbędnych do adaptacji dzieła literackiego w filmie lub nabycia praw do scenariusza, ale ich przedmiotem może być także nabycie praw do adaptacji wraz z prawami do scenariusza, który został lub zostanie dopiero napisany przez tego samego autora.

Podmioty, z którymi zazwyczaj umowa opcji jest zawierana

Umowa opcji zawierana jest zazwyczaj pomiędzy producentem filmowym a autorem dzieła literackiego (np. pisarzem, scenarzystą) lub agencją literacką reprezentującą autora  (takie agencje często reprezentują autorów mieszkających i wydających swoje utwory w USA) albo spadkobiercami autora lub nawet podmiotami, które nabyły całość majątkowych praw autorskich wraz z tzw. prawami zależnymi do dzieła (np. wydawcą powieści, opowiadań). Tzw. autorskie prawa zależne do utworu literackiego (powieści, scenariusza) obejmują właśnie możliwość dokonania jego adaptacji do filmu i eksploatacji tak powstałego filmu. Jednak nawet jeżeli zawieramy umowę z wydawcą lub agentem autora, powinniśmy pamiętać, aby uzyskać ich zapewnienie o tym, że autor nie będzie się sprzeciwiał zmianom swojego dzieła w ramach jego adaptacji (np. skrótom fabuły, eksponowaniem pewnych pobocznych wątków, modyfikacjom charakterystyki bohaterów), a także, że możemy zrealizować film według własnej wizji artystycznej. Czasem może okazać się konieczne zawarcie dodatkowego porozumienia z autorem.

Uprawnienia producenta filmowego w umowie opcji

Umowa opcji powinna kompleksowo regulować uprawnieninia producenta filmowego związane z wykorzystaniem utworu literackiego w filmie, jak i eksploatacją filmu, pomimo tego, że nie jest pewne przy jej zawieraniu, że producent zdecyduje się nabyć te prawa poprzez wykonanie opcji. Umowa opcji powinna więc dokładnie określać pola eksploatacji, na jakich wykorzystywany może być scenariusz i film stanowiący adaptację utworu literackiego, zakres terytorialny (cały świat) i czasowy (np. brak ograniczeń czasowych) nabywanych praw – w razie wykonania opcji.

Umowa opcji powinna również dokładnie określać dzieło literackie, które ma zostać wykorzystane w filmie (np.: rok wydania powieści, tytuł powieści lub scenariusza, autorów).

Istotne jest również określenie w umowie opcji uprawnień producenta przysługujących w okresie po zawarciu umowy, ale przed wykonaniem opcji (np. w czasie developmentu i preprodukcji), w szczególności takich jak uprawnienie do stworzenia scenariusza do filmu w oparciu o powieść, filmiku pokazowego (show-reel) na potrzeby poszukiwania inwestorów.

Wykonanie opcji i jej przedłużenie

Bardzo istotną częścią umowy opcji są postanowienia o jej wykonaniu, przedłużaniu i wyłączności. Prawidłowa umowa opcji powinna przewidywać,  że w okresie jej trwania właściciel praw nie może jej odwołać. Mechanizm opcji powinien polegać na uprawnieniu, ale nie obowiązku producenta do nabycia praw do wykorzystania dzieła literackiego w określonym celu (np. produkcji filmu i jego eksploatacji na całym świecie). Z chwilą wykonania opcji producent automatycznie nabywa prawa do adaptacji dzieła literackiego lub prawa do scenariusza w zakresie opisanym w umowie opcji  (stąd tak ważne jest ujęcie wszelkich przewidywanych sposobów wykorzystywania dzieła literackiego w procesie produkcji filmu i sposobów eksploatacji filmu w treści umowy opcji). Opcja powinna być wykonalna w możliwie najprostszy sposób w każdym czasie w okresie jej trwania, np. poprzez nadanie pisemnego oświadczenia producenta o wykonaniu opcji w dowolnym momencie w okresie opcji na adres właściciela praw. Niewykonanie opcji w okresie jej trwania powoduje zazwyczaj wygaśnięcie uprawnienia do nabycia praw i wygaśnięcie umowy opcji, zazwyczaj bez żadnych konsekwencji dla stron (właściciel praw może znów swobodnie rozporządzać prawami na rzecz innych podmiotów).

Wyłączność na realizację filmu w oparciu o dane dzieło literackie

Warto również wskazać w umowie opcji okres, w którym właściciel praw do dzieła literackiego nie może udzielać innym podmiotom praw do dokonania filmowej adaptacji tego dzieła (może to być okres wykraczający poza moment wykonania opcji, obejmujący przewidywany czas produkcji filmu). Dzięki temu producent zabezpiecza się przed ryzykiem powstania konkurencyjnych produkcji filmowych w tym samym czasie.

Wynagrodzenie w umowie opcji

Opcja zazwyczaj udzielana jest za określoną opłatą, na okres np. 12 miesięcy, z możliwością jego przedłużenia na kolejne okresy o tej samej długości. Z przedłużeniem opcji wiąże się zazwyczaj konieczność zapłaty po raz kolejny opłaty za opcję. Opłaty za opcję są częstokroć częścią (są zaliczane na poczet) wynagrodzenia za nabycie praw do adaptacji lub praw do scenariusza – stanowią najczęściej niewielki procent całkowitej ceny nabycia praw.

Wynagrodzenie za wykonanie opcji i nabycie praw jest różnie określane – może być to określona z góry kwota płatna jednorazowo albo procent kosztów wyprodukowania filmu (np. ostatecznego budżetu filmu), często ze ściśle określoną dolną i górną granicą. W przypadku opcji „scenariuszowych” wynagrodzenie bywa podzielone na raty płatne wraz z osiągnięciem kolejnych etapów realizacji filmu. Umowa opcji może również przewidywać różnego rodzaju bonusy dla właścicieli praw płatne w sytuacji osiągnięcia przez film określonych wysokich zysków czy wyników box office. Niewykluczone są również umowy opcji nabycia praw do filmowej adaptacji dzieła literackiego przewidujące dla właścicieli praw udział w przychodach lub zyskach z filmu.

Co z remake’ami i merchandisingiem?

Umowa opcji powinna regulować kwestie merchandisingu, tworzenia sequeli, prequeli, spin-offów i remake’ów. Jeżeli film okaże się „hitem”, nabycie praw w tym zakresie może się okazać utrudnione lub będzie się wiązało z koniecznością zapłaty bardzo wysokiego wynagrodzenia na rzecz twórców.

Forma umowy opcji

Umowa opcji powinna być zawarta w formie pisemnej i podpisana przez upoważnione osoby. Wprawdzie nie ma ustawowego wymogu formy pisemnej pod rygorem nieważności dla umowy opcji, niemniej jednak, aby skutecznie i łatwo móc wykonać taką opcję, forma pisemna jest niezbędna. Warto również zadbać o to, aby właściciele praw przedstawili dokumenty potwierdzające ich uprawnienie do zawarcia umowy (zwłaszcza w przypadku autorów nieżyjących warto wymagać od osób podających się za ich spadkobierców przedstawienia dokumentów potwierdzających nabycie praw poprzez spadkobranie).

Podsumowanie

Na koniec powyższych rozważań wypada po raz kolejny podkreślić, jak istotne jest dokładne, a zarazem jak najszersze określenie w umowie opcji praw, które ma nabyć producent – powinny to być wszelkie prawa, których producent, a także dystrybutorzy będą potrzebować (i których dystrybutorzy mogą oczekiwać) w celu szerokiej eksploatacji i dystrybucji filmu. Prawa niewskazane w umowie opcji pozostaną bowiem wyłączną własnością autora.