Projekty wdrażania automatyki i robotyki to zazwyczaj duże i kosztowne inwestycje. W konsekwencji przedsiębiorcy nierzadko zmuszeni są korzystać z zewnętrznego finansowania. Realizacja takiego przedsięwzięcia – z uwagi na skomplikowanie i budżet – wymaga również stosownego zabezpieczenia wzajemnych wierzytelności stron umowy (zapłaty ceny oraz należytego wykonania umowy).

W przypadku starania się o dłużne finansowanie inwestycyjne (kredyt, obligacje), przedsiębiorca musi być przygotowany na spełnienie szeregu wymagań dotyczących zabezpieczeń stawianych przez bank (instytucję finansową). Pozycja przedsiębiorcy ma w takim przypadku charakter bierny – to przedsiębiorca musi sprostać oczekiwaniom finansującego do odpowiedniego zabezpieczenia udostępnionego kapitału. Pozycję czynną będzie miał przedsiębiorca starający się uzyskać stosowne zabezpieczenie zapłaty należności od swoich dłużników (czyli kontrahentów będących nabywcami jego produktów lub odbiorcami jego usług), jak również firma, która będzie chciała zabezpieczyć wykonanie kontraktu przez wykonawcę.

W dobie zatorów płatniczych oraz problemów z terminowym wykonywaniem umów, które dodatkowo pogłębił kryzys wywołany pandemią SARS-CoV-2, odpowiedni dobór zabezpieczeń może okazać się kluczowy dla zapewnienia firmie terminowego dopływu środków pieniężnych niezbędnych do bieżącego prowadzenia działalności oraz rozwoju.

Zabezpieczenie wierzytelności należy rozumieć jako zabezpieczenie należytego wykonania umowy, służące pokryciu roszczeń z tytułu jej ewentualnego niewykonania lub nienależytego wykonania. W świecie idealnym dobre zabezpieczenie powinno spełniać głównie następujące wymogi:

wartość zabezpieczenia powinna pokrywać spłatę całej należności wraz z należnościami ubocznymi (odsetkami) oraz kosztami dochodzenia wierzytelności (w praktyce obrotu jako standard przyjmuje się wielkość rzędu co najmniej 150 % należności);
zabezpieczenie powinno dawać faktyczną (realną) możliwość jego realizacji (taki wymóg rzadko kiedy spełniać będzie np. osobiste poręczenie osoby fizycznej będącej udziałowcem spółki za wielomilionową wierzytelność spółki);
zabezpieczenie powinno umożliwiać łatwą i szybką realizację (przykładowo ustanowienie hipoteki zabezpieczającej zobowiązanie jednego z małżonków na nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego małżonków wiąże się z długotrwałym postępowaniem egzekucyjnym oraz równolegle prowadzonym postępowaniem o zniesienie wspólności majątkowej i podział majątku wspólnego małżonków);
zabezpieczenie powinno wywoływać u dłużnika tzw. efekt mrożący (odstraszania) – jego dotkliwość, szybkość i łatwość realizacji powinna skutecznie zniechęcać dłużnika do nieterminowego regulowania ciążących na nim płatności.

Powyższe założenia to stan optymalny. W praktyce we wdrożeniach automatyki i robotyki kluczowa będzie pozycja negocjacyjna stron oraz pozycja finansowa i renoma poszczególnych partnerów, a także realna ekspozycja na ryzyko, wynikająca ze specyfiki wdrożenia (płatności vs dostawa i montaż poszczególnych rozwiązań technicznych).

Prawne zabezpieczenia wykonania zobowiązania mogą przybierać różne formy. Generalnie zabezpieczenia możemy podzielić na dwie grupy: rzeczowe i osobowe.

Zabezpieczenia o charakterze rzeczowym

Zabezpieczenie o charakterze rzeczowym ma za przedmiot rzeczowe składniki majątkowe, z których wierzyciel może zaspokoić swoje roszczenia w preferencyjny sposób, tj. z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami osobistymi dłużnika.

Hipoteka

Hipoteka to prawo, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Zasadniczo hipoteka ustanawiana jest na nieruchomości. W szczególnych przypadkach przedmiotem hipoteki może być również użytkowanie wieczyste, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu czy wierzytelność zabezpieczona hipoteką.

Zastaw

W klasycznej postaci zastaw obciąża rzeczy ruchome. Podobnie jak w przypadku hipoteki, zastaw daje wierzycielowi prawo dochodzenia zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy. Do ustanowienia zastawu potrzebna jest umowa między właścicielem a wierzycielem oraz wydanie rzeczy przez dłużnika (np. zastaw na urządzeniach, które zostaną dostarczone do siedziby zamawiającego, a nadal stanowią jego własność do momentu odbioru lub płatności). Przedmiotem zastawu mogą być również prawa zbywalne (np. wierzytelności lub udziały w spółce).

Szczególnym rodzajem zastawu jest zastaw rejestrowy. Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być nie tylko rzeczy ruchome, ale również zbywalne prawa majątkowe, takie jak wierzytelności, prawa na dobrach niematerialnych, prawa z papierów wartościowych lub instrumentów finansowych.

Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być również rzeczy oznaczone co do tożsamości lub co do gatunku albo zbiory rzeczy ruchomych lub praw, stanowiące całość gospodarczą (nawet, jeśli ich skład jest zmienny). W zastawie rejestrowym przedmiot zastawu może pozostać w posiadaniu dłużnika, co nie jest możliwe w przypadku zwykłego zastawu. Do ustanowienia zastawu rejestrowego wymagany jest odpowiedni wpis do sądowego rejestru zastawów.

Blokada rachunku bankowego

Zabezpieczenie w postaci blokady rachunku bankowego polega na ograniczeniu prawa dłużnika do dysponowania środkami na jego rachunku bankowym. Dłużnik zapewnia wierzycielowi dostęp do tych środków w momencie powstania zaległych roszczeń. Blokada dokonywana jest przez bank prowadzący rachunek na pisemne zlecenie posiadacza rachunku.

Kaucja

W celu zabezpieczenia wierzytelności dłużnik może przenieść określoną sumę pieniężną na własność wierzyciela. Wierzyciel jest zobowiązany do zwrotu tej sumy po uzyskaniu zabezpieczonego świadczenia. Wierzycielowi przysługuje prawo do potrącenia z kaucji swojej wierzytelności w części, w jakiej nie uzyskał zaspokojenia swojej należności od dłużnika.

Przewłaszczenie na zabezpieczenie

Zabezpieczenie wierzytelności może polegać na przeniesieniu przez dłużnika na wierzyciela określonych składników majątkowych, do czasu spłaty zadłużenia przez dłużnika. Ustanowienie tego zabezpieczenia polega na zawarciu umowy przeniesienia własności pod warunkiem rozwiązującym, jakim jest spłata wierzytelności. Ziszczenie się warunku skutkuje powrotnym przeniesieniem własności na dłużnika.

Sprzedaż z zastrzeżeniem własności

Przy sprzedaży z odroczonym terminem płatności formą zabezpieczenia może być zastrzeżenie prawa własności. Sprzedawca może zastrzec sobie własność sprzedanej rzeczy ruchomej aż do uiszczenia zapłaty. Przeniesienie własności rzeczy następuje pod warunkiem zawieszającym uiszczenia zapłaty przez kupującego.

Zabezpieczenia o charakterze osobistym

Zabezpieczenie o charakterze osobistym polega na tym, że dłużnik zapewnia wierzycielowi preferencyjny dostęp do swoich składników majątkowych lub osoba trzecia zobowiązuje się zaspokoić wierzyciela na wypadek, gdyby dłużnik nie wykonał swojego zobowiązania. Wierzyciel zyskuje tym samym dodatkowego dłużnika, od którego może dochodzić zaspokojenia swoich należności.

Przelew wierzytelności na zabezpieczenie

Zabezpieczenie przelewem wierzytelności polega na przeniesieniu przez dłużnika na wierzyciela wierzytelności przysługującej dłużnikowi od osoby trzeciej, tzw. trzeciodłużnika (np. sumy za sprzedane towary dłużnika lub za świadczone przez niego usługi). Jest to instrument, który usprawnia bieg pieniądza między uczestnikami obrotu. W takim przypadku trzeciodłużnik nie świadczy dłużnikowi, który następnie miałby świadczyć wierzycielowi, ale świadczy bezpośrednio do wierzyciela (z pominięciem pośredniego ogniwa, jakim jest dłużnik wierzyciela).

Przystąpienie do długu

W celu zabezpieczenia wierzytelności osoba trzecia może przystąpić do długu. W ten sposób staje się współdłużnikiem, natomiast wierzyciel uzyskuje zabezpieczenie wykonania zobowiązania w majątku osoby przystępującej do długu. Tym sposobem majątek osoby trzeciej może stanowić dodatkowe źródło zaspokojenia roszczeń przysługujących wierzycielowi.

Poręczenie

Poręczenie jest zabezpieczeniem udzielanym wierzycielowi przez osobę trzecią względem dłużnika. Poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał. Istnienie i rozmiar głównego długu decyduje o istnieniu i zakresie odpowiedzialności poręczyciela (akcesoryjność). Poręczyciel jest odpowiedzialny tak samo, jak współdłużnik solidarny. Jeżeli poręczyciel zaspokoi wierzyciela, to wstępuje w jego prawa i może żądać od dłużnika tego, co sam świadczył do wierzyciela.

Szczególnym rodzajem poręczenia jest poręczenie wekslowe zobowiązujące poręczyciela na równi z wystawcą weksla do spłaty zobowiązania stwierdzonego wekslem.

Gwarancja

Sensem gwarancji jest zobowiązanie gwaranta wobec wierzyciela (beneficjent gwarancji) do zapłacenia wierzycielowi określonej sumy pieniężnej na jego żądanie w razie niespełnienia przez dłużnika (zlecającego gwarancję) wskazanego świadczenia. W odróżnieniu od poręczenia gwarancja ma charakter nieakcesoryjny. O ile poręczyciel odpowiada za dłużnika głównego, o tyle odpowiedzialność gwaranta ma charakter abstrakcyjny, niezależny od stosunku łączącego zlecającego gwarancję oraz beneficjenta gwarancji. Gwarant odpowiada za uzyskanie określonego rezultatu w postaci zapłacenia określonej sumy pieniężnej na rzecz wierzyciela (beneficjenta gwarancji).

Weksel własny

Weksel jest papierem wartościowym na wierzytelność pieniężną osoby na nim podpisanej. Zawiera bezwarunkowe przyrzeczenie zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej, w określonym terminie i miejscu, osoby na nim podpisanej. Szczególne znaczenie w stosunkach kredytowych ma weksel własny in blanco. Zawiera on jedynie podpis wystawcy weksla – pozostałe elementy weksla, jak suma wekslowa i termin płatności, mogą być wypełnione przez wierzyciela. Z punktu widzenia zabezpieczeń istotne jest dochodzenie roszczeń przeciwko zobowiązanemu z weksla. Wierzyciel może dochodzić ich w sądzie na preferencyjnych zasadach, tj. w postępowaniu nakazowym, które z założenia pozwala szybko i tanio uzyskać tytuł egzekucyjny przeciwko dłużnikowi.

Oświadczenie o poddaniu się egzekucji na podstawie art. 777 k.p.c.

Oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji obejmuje zobowiązanie do zapłaty sumy pieniężnej do określonej wysokości lub do wydania określonych przedmiotów majątkowych. Oświadczenie to jest składane w formie aktu notarialnego. Z punktu widzenia zabezpieczeń preferencja wierzyciela polega na tym, że w razie spełnienia się określonych warunków do dochodzenia wierzytelności wierzyciel może wystąpić do sądu o nadanie takiemu aktowi klauzuli wykonalności i na tej podstawie może prowadzić egzekucję komorniczą. Oświadczenie o poddaniu się egzekucji ułatwia zatem i przyspiesza działania egzekucyjne.

Podsumowanie

Powyżej wskazano najczęściej spotykane formy zabezpieczenia, ale katalog zabezpieczeń jest otwarty. O zdolności dłużnika do wykonywania zobowiązań decyduje przede wszystkim dobra kondycja finansowa i majątkowa dłużnika. Nawet jeśli kondycja ta jest zadowalająca, odpowiednio dobrane zabezpieczenie zapewni terminowość wykonania zobowiązania lub przynajmniej zniweluje negatywne skutki związane z nieterminową płatnością. Jeśli zaś kondycja finansowo—majątkowa dłużnika nie daje rękojmi wykonania zobowiązań, w takim przypadku pozycję wierzyciela można wzmocnić przez preferencyjny dostęp do jego majątku lub zabezpieczenia ustanowione przez osoby trzecie. Każdą sytuację należy rozpatrywać indywidualnie, dobierając rodzaj i zakres zabezpieczenia odpowiedni dla danego przypadku. Ważny jest także dobór odpowiednich instrumentów właściwych dla danych stosunków prawno-gospodarczych, tak by zapewnić wierzycielowi dostęp do zasobów majątkowych dłużnika, co pozwoli na szybkie i łatwe zaspokojenie jego roszczeń.

Artykuł ukazał się na stronach 28 – 30 w Miesięczniku Automatyka, wydanie 5/2021. – https://automatykaonline.pl/Automatyka/Roczniki/2021/5-2021